Fijn­stof, de stille killer 

Meer dan 5 miljoen liter lucht … Zoveel ademt een gemid­delde vol­wassene per jaar in (en uit)! Kinderen ade­men per keer wat min­der lucht in, maar ze ade­men wel vak­er per min­u­ut. Voor baby’s is dat zelfs het dubbele. Zij zijn dus extra gevoelig voor de schadelijke effecten van vuile lucht. En dat al die mil­jar­den liters lucht niet over­al even prop­er zijn, blijkt nog maar eens uit de laat­ste jaar­lijkse beo­ordel­ing van het Europees Milieua­gentschap (EMA). Die stelt dat bloot­stelling aan fijn stof in 2018 ongeveer 417 000 vroegti­jdi­ge ster­fgevallen veroorza­ak­te in 41 Europese lan­den. Voor Bel­gië schat het EMA het aan­tal vroegti­jdi­ge sterftes op 8340 (voor 2014). Het aan­tal ver­loren lev­en­s­jaren komt daarmee op 86 000, een gemid­deld ver­lies van 7,5 maan­den per Belg. 

Natu­urlijk ver­li­est niet iedereen zoveel maan­den van zijn lev­en door fijn stof. Velen zullen niets ver­liezen, anderen vele jaren. Uit onder­zoek blijkt door­gaans dat fijn stof in heel de wereld het groot­ste milieugere­la­teerde risi­co is wan­neer we alle doo­d­soorza­k­en en bek­ende risico’s samen bek­ijken (Wouter Lefeb­vre, Mijn Lucht, p. 123). Milieugere­la­teerde risico’s zijn die risico’s die niet aange­boren zijn of niet voor een groot deel veroorza­akt wor­den door de per­soon zelf. De effecten zijn boven­di­en het grootst bij kwets­bare groepen, zoals jonge kinderen, oud­eren en mensen met longziektes. 

Europese fijn­stof­mon­i­tor

Het EMA pub­liceerde op 17 juni zijn nieuwe fijn­stof­mon­i­tor voor 323 Europese ste­den. En daar kan iedereen zien hoe goed of, nog net iets vak­er hoe slecht het met de Europese luchtk­waliteit is gesteld. De mon­i­tor verza­melt de ­gemid­deld geme­ten fijnstof­concentraties van de voor­bi­je twee jaar. Daaruit blijkt dat 39% van de ste­den een goede luchtk­waliteit heeft. Meer dan de helft is dus gebuisd voor luchtk­waliteit. Niet meteen een resul­taat waar­van je een zucht van oplucht­ing slaakt. 

Het EMA hanteert de nor­men van de Wereldge­zond­hei­d­sor­gan­isatie (WHO). ​‘Goed’ betekent dus dat de waar­den onder de drem­pel van 10 micro­gram fijn stof per kubieke meter lucht liggen (10 μg/​m³). Voor de WHO telt alleen de gezond­hei­d­sim­pact, waar­door haar drem­pel lager ligt dan die van de Europese Unie (25 μg/​m³). In de mon­i­tor kri­j­gen ste­den met con­cen­traties vanaf 25 μg/​m³ het label ​‘zeer slecht’. De Europese lim­i­et is m.a.w. een poli­tiek com­pro­mis waar­van je je terecht kunt afvra­gen wat de waarde ervan is. 

Burg­ers in actie

De luchtveron­treinig­ing bli­jft hard­nekkig hoog in veel Europese ste­den. Ook in Bel­gië heeft maar de helft van de geme­ten ste­den (8) een goede luchtk­waliteit. Met de mon­i­tor van het EMA zie je zelf hoe jouw stad het doet qua luchtveron­treinig­ing in vergelijk­ing met andere ste­den. Zo kan iedereen zijn lokale belei­ds­mak­ers aans­poren om de prob­le­men serieus te nemen. 

Het gebeurt steeds vak­er dat over­he­den op hun ver­ant­wo­ordelijkheid wor­den gewezen of zelfs voor de recht­bank wor­den vero­ordeeld. In 2019 floot de Raad van State de Ned­er­landse Rijksover­heid al terug voor haar stik­stof­beleid (Pro­gram­ma Aan­pak Stik­stof). In Frankrijk daag­den enkele ngo’s, waaron­der Green­peace en Oxfam, in feb­ru­ari 2021 de over­heid voor de rechter omdat die haar eigen plan­nen voor uit­stootre­duc­tie niet gevol­gd had. Ook zij kre­gen gelijk. En in Ier­land won­nen de Friends of the Irish Envi­ron­ment (“Vrien­den van het Ierse Milieu”) hun zaak tegen de Ierse over­heid. In juni 2021 vero­ordeelde een rechter de vier regerin­gen in ons land voor nalatig kli­maat­beleid. De klacht werd aanges­pan­nen door de vzw Kli­maatza­ak samen met nog 54.000 burgers. 

In Stad Antwer­pen dien­den burg­ers, verza­meld in de groep ​‘Recht op Lucht’, klacht in tegen het stads­bestu­ur en de Vlaamse over­heid. Ze pleit­en schuldig verzuim omdat de stad te weinig doet om de schadelijke gevol­gen van luchtvervuil­ing aan te pakken. Hun eis: een over­heid met meer ambitie die haar burg­ers beschermt en niet enkel de boetes betaalt voor het over­schri­j­den van de luchtk­waliteit­snor­men. Ook buiten de recht­bank ver­scherpt de aan­dacht met de breed uit­waaierende acties van Café Fil­tré of Curieuzeneuzen.

Al die ini­ti­atieven duiden alvast op een groeiend bewustz­i­jn in de maatschap­pij rond de gevaren van luchtvervuil­ing en kli­maatop­warm­ing. Alleen jam­mer om vast te stellen dat onze gezond­heid voor belei­ds­mak­ers ondergeschikt is aan economis­che belan­gen. Ze dur­ven zich gemakke­lijk rijk te reke­nen en ver­geten voor het gemak dat milieu- en luchtvervuil­ing ook een pri­jskaart­je hebben. Een­t­je dat sowieso moet wor­den betaald. De vraag is alleen door wie. 

De kost­pri­js van vuile lucht

In Vlaan­deren bedraagt de totale kost van luchtvervuil­ing ongeveer 8 mil­jard euro (cijfers voor 2015)! Het over­grote deel daar­van betre­ft kosten voor gezond­hei­d­sprob­le­men. Met dat bedrag kan je een pak kosten­ef­fi­ciënte maa­trege­len nemen die onze lucht prop­erder en gezon­der mak­en. Het prob­leem met de kost­pri­js van vervuil­ing is dat het gaat om externe kosten. Kosten dus waar­voor de veroorza­k­er niet opdraait, maar een andere par­tij, vaak een hele maatschap­pij. En als maa­trege­len al opbreng­sten oplev­eren, dan is dat vaak pas vele jaren nadat de kosten zijn gemaakt. Van­daar dat over­he­den, die in leg­is­la­turen reke­nen, weinig daad­kracht tonen of kiezen voor min­der effi­ciënte oplossin­gen en maa­trege­len op korte termijn. 

Oplossin­gen

Fijn stof heeft (veel) meer bron­nen dan alleen het wegver­keer. Ook de indus­trie, de huishoudens en de land­bouw zijn belan­grijke bron­nen van fijn stof en andere vor­men van luchtvervuil­ing. In zijn boek ​‘Onze lucht’ doet Wouter Lefeb­vre van VITO een aanzet tot effec­tieve maa­trege­len voor 5 sec­toren: land­bouw, huishoudens, trans­port, indus­trie en de over­heid. Grosso modo komt het hierop neer: 

• een energiesys­teem dat fos­siele brand­stof­fen laat uitdoven; 
• een mobiliteitssys­teem dat privéauto’s ver­vangt door open­baar ver­vo­er, fiet­sen en stappen; 
• land­bouw die haar ammo­ni­ake­missies drastisch vermindert. 

Even een noot: elek­trische auto’s gaan het fijn­stof­prob­leem niet oplossen. Bij mod­erne auto’s met ver­brand­ingsmo­tor is nog maar 15 % van de fijn­sto­fuit­stoot afkom­stig van ver­brand­ing. De rest wordt vooral veroorza­akt door sli­j­tage van rem­men, ban­den en asfalt. De enige maa­tregel die echt helpt is dus lichtere wagens bouwen (SUV’s iemand?) en een­voudig­weg min­der kilo­me­ters rij­den. Miss­chien wat stof tot nadenken voor onze door CO² geob­sedeerde politi­ci die onlangs vol mis­plaat­ste trots hun plan­nen voor ​‘groene’ bedri­jf­swa­gens uit de doeken deden. 

Meer autok­ilo­me­ters zor­gen ook voor min­der fysieke activiteit en meer uit­stoot, wat dan weer slecht is voor onze lon­gen en algemene con­di­tie. Dat zorgt op zijn beurt weer voor min­der gezonde lev­en­s­jaren, enz. Over een vicieuze cirkel gespro­ken. Als we onze woonomgev­ing beter plan­nen en ontwer­pen met het oog op actieve mobiliteit, lokken we mensen vanzelf uit hun auto. En zor­gen we er op ter­mi­jn voor dat de auto niet langer het favori­ete ver­vo­ersmid­del van de Belg is. 

Investeren in luchtk­waliteit is zon­der twi­jfel een goede zaak voor iedereen. We kun­nen er alle­maal een stuk­je toe bij­dra­gen. Stap voor stap op alle vlakken van ons dagelijks lev­en. Dat we daar­voor de auto wat vak­er lat­en staan, wat meer veg­e­tarische keuken­ex­per­i­menten houden of het gezel­lige haard­vu­ur in de win­ter ver­van­gen door een warme chocomelk, gaat onze lev­en­skwaliteit niet ver­min­deren. Wat uit­er­aard wél ver­min­dert is de luchtvervuil­ing. En dan halen we dat schan­dalig hoge cijfer van ver­loren lev­en­s­jaren weer wat naar bene­den. Dat lucht let­ter­lijk van lev­ens­be­lang is, staat als een paal boven water. Wordt het dan niet hoog tijd dat we schone lucht inademen?