Recent lanceer­den het Team Vlaams Bouwmeester, Fiets­ber­aad Vlaan­deren en het Agentschap Bin­nen­lands Bestu­ur een pro­jec­to­proep voor Leef­bu­urten. Daarmee dagen ze lokale besturen uit om woon­wijken in te richt­en vanu­it het oog­punt van voet­gangers en fiet­sers. Cen­traal daar­bij staan gezond­heid en verbli­jf­skwaliteit met genoeg ruimte voor ont­moet­ing, ontspan­ning, groen en water. Tijd voor een gesprek over de open­heid van open ruimte, strat­en op mensen­maat en de rol van archi­tecten, over­he­den én bewoners. 

Besef­fen mensen dat open­bare ruimte van iedereen is én dat ze daar hun zeg over mogen hebben? 

Het gebeurt sti­laan al wat meer. Je ziet dat stuk­jes ruimte wor­den overge­dra­gen aan bewon­ers die dan zor­gen voor beheer en onder­houd. Gemeen­ten die zeggen: deze plek is nu van jul­lie. Dat zorgt niet alleen voor meer ver­ant­wo­ordelijkheid, de mensen gaan er ook anders mee om. Ze mak­en samen afsprak­en en leggen op die manier con­tact met elka­ar. De open­bare ruimte als plek om een relatie op te bouwen met je buurt en je buren. Dat vind ik een fijne evolutie. 

Uw ambi­tieno­ta draagt de titel ​‘Ruimte voor ont­moet­ing’. Zijn we ont­moeten verleerd? 

Ver­leerd niet miss­chien. Het idee om ont­moet­ing cen­traal te zetten, dateert eigen­lijk al van voor coro­na. Alleen heeft die pan­demie de zak­en nog extra scherp gesteld. Voor de inricht­ing van de ruimte bepalen we wat privé, col­lec­tief of pub­liek is. Dat werkt door in de sociale dimen­sie van archi­tec­tu­ur. Hoe langer de coro­nacri­sis duurt en de virtuele ont­moetin­gen toen­e­men, des te belan­grijk­er wordt het inricht­en van de open­bare ruimte als ont­moet­ingsplek en niet gewoon als tussen­ruimte om van A naar B te geraken. 

Als iedereen zijn eigen plek heeft om te wonen en we zor­gen ervoor dat alles snel en effi­ciënt met elka­ar is ver­bon­den, dan vin­den we dat we goed bezig zijn. Maar we ver­geten dat je daar­door onder­tussen wel een samen­lev­ing opbouwt.

Hebben archi­tec­tu­ur en mobiliteit doorheen de jaren voor min­der ont­moet­ing gezorgd? 

Als je het hele ruimtelijk tra­ject bek­ijkt, wel ja. Het begint al met een woonideaal dat lief­st zo ver mogelijk van stedelijk gebied ligt, ons ​‘pri­vaat ideaal’. En wan­neer iedereen dan uitein­delijk zo ver uit elka­ar woont, en je moet naar het werk, de school, de winkel of op bezoek, dan gri­jpen mensen sneller naar de auto. Ruimtelijke orden­ing en mobiliteit zijn zeer nauw met elka­ar ver­bon­den. We zijn alti­jd vertrokken vanu­it een soort func­tion­al­isme: Als iedereen zijn eigen plek heeft om te wonen en we zor­gen ervoor dat alles snel en effi­ciënt met elka­ar is ver­bon­den, dan zijn we goed bezig. Maar we ver­geten dat je daar­door onder­tussen wel een samen­lev­ing opbouwt. Door de ruimte in te richt­en en soms (tijdelijk) toe te eige­nen, komen ook de vra­gen over wat col­lec­tieve ruimte of pub­lieke ruimte moet en kan zijn. We moeten dur­ven nadenken over de ver­schil­lende func­ties en aspecten van ruimte. Nu meer dan ooit. 

Hoe ger­ak­en we dan ver­lost van de jaren zes­tig toen iedereen een huis kon bouwen waar hij wou en de over­heid wel voor een weg ernaar­toe zou zorgen? 

Het debat focust nogal snel op hoe het dan alle­maal wel zou moeten. Ik besef dat je de klok niet zomaar in één keer kunt terug­draaien. Ja, we zijn het er intussen over eens dat we com­pacter moeten gaan wonen en dichter bij ker­nen, knoop­pun­ten en voorzienin­gen. Dat staat alle­maal heel duidelijk in het Belei­d­splan Ruimte Vlaan­deren (BRV). Voor de toekomst weten we al dat we geen open ruimte meer gaan vol­bouwen. Maar we hebben inder­daad geen tijd te ver­liezen om na te denken hoe we met de bestaande sit­u­atie willen omgaan. Er ligt een hele grote uitdag­ing om te kijken hoe we al die ver­sprei­de verkavelin­gen duurza­am kun­nen mak­en voor de toekomst. 

Hoe zetten we Vlaan­deren op weg naar een toekomst van verbind­ing en nabijheid? 

Bij dezen een duidelijke uitn­odig­ing aan het beleid. Hoe we onze ruimte inricht­en, raakt aan heel veel aspecten in ons lev­en. Op veel plaat­sen kun­nen we nog plaats win­nen en zek­er ook onthard­en en ver­groe­nen. Dat kop­pel je dan aan een oper­atie voor meer voorzienin­gen en dien­sten. We moeten dan wel af van het economis­che mod­el van mas­s­apro­duc­tie in grote cen­tra of grote super­mark­ten of winkels waar je voor een pot verf naar­toe gaat én wordt ver­leid om dat met de auto te doen. 

Lat­en we al eens begin­nen met onze ste­den leef­baarder te mak­en. En dat kan alleen maar door die stad autoarmer te mak­en, ver­keer­sluw­er én groen­er ook. Zo zorg je ervoor dat wonen in de stad aantrekke­lijk wordt.

In een ver­snip­perd land­schap zoals in Bel­gië is het veel moeil­ijk­er om te zor­gen voor een mooie sprei­d­ing van buurtwinkels, dien­sten en voorzienin­gen, in tegen­stelling tot bv. in Par­i­js. En het is nog moeil­ijk­er voor een afgele­gen dorp tegen­over een mid­del­grote stad. Lat­en we al eens begin­nen met onze ste­den leef­baarder te mak­en. Dat lijkt me een pri­ma idee. En dat kan alleen maar door die stad autoarmer te mak­en, ver­keer­sluw­er én groen­er ook. Zo zorg je ervoor dat wonen in de stad aantrekke­lijk wordt. En dat de ​‘droom’ of ambitie van mensen om (ver) buiten de stad te gaan wonen, uit­dooft. Gewoon omdat het prak­tis­ch­er en aan­ge­namer is in de stad. 

Onze hele maatschap­pij is opge­s­plitst in enerz­i­jds het indi­vidu en anderz­i­jds het pub­lieke, of de hele gemeen­schap. En onder­weg zijn we de tussen­schaal van het col­lec­tieve uit het oog ver­loren. In de jaren 60 werd het gezin gezien als de kern van de samen­lev­ing. Dat gezin moest natu­urlijk een huis hebben. En de bijbe­horende auto was de uit­ing van indi­vidu­ele vri­jheid. Nie­mand had toen al geho­ord van de opwarm­ing van de aarde. Onder­tussen is de wereld drastisch veran­derd, alleen ons beeld van wonen en mobiliteit is wat bli­jven hangen. Van­daag is het hebben van een wagen of een vri­js­taande won­ing een soort van sta­tussym­bool gewor­den, een ideaal vanu­it het idee: ik woon afgele­gen en rustig. Een illusie, want in al die verkavelin­gen wonen mensen redelijk dicht op elka­ar. Er zijn plekken in de stad waar het veel rustiger is om te wonen, met min­der ver­keer dan ​‘op den buiten’. We zit­ten dus met een heel hard­nekkig woonideaal dat ook een maatschap­pelijk ideaal is geworden. 

Heel wat mensen op leefti­jd merken nu dat ze in hun bosrijke verkavel­ing geï­soleerd ger­ak­en, en ner­gens te voet of met de fiets naar­toe kun­nen. Die vra­gen zich nu alle­maal af of dat woonideaal van de jaren zeventig nu echt wel zo ideaal is.

Waarom hebben we daar in Bel­gië zoveel last van? 

Er zijn nog wel lan­den die daarmee worste­len. Maar kijk je naar ste­den als Par­i­js, Lon­den of Madrid met hun 7 – 8 miljoen inwon­ers, ja dan spreken we over heel Vlaan­deren hé. Alleen hebben wij die bevolk­ing gespreid over de opper­vlak­te van een heel land. Bouwen is bij ons een indi­vidueel prob­leem en iedereen lost dat ook indi­vidueel op vanu­it het idee van vri­jheid: zelf te kun­nen kiezen wat en waar je bouwt. Maar dat is een vals soort vri­jheid. Ik ver­moed dat er nu heel wat mensen op leefti­jd komen en merken dat ze in hun bosrijke verkavel­ing geï­soleerd ger­ak­en, ner­gens te voet of met de fiets naar­toe kun­nen. Die vra­gen zich nu alle­maal af of dat woonideaal van de jaren zeventig nu echt wel zo ideaal is. 

Waarom past wonen in de stad dan niet in het ideaal­beeld van wonen? 

Ik begri­jp dat ergens ook wel. Autover­keer maakt het in veel ste­den vaak veel te druk. Ste­den hebben een divers pub­liek, wat som­mige mensen nog alti­jd afschrikt. En dan is het ook nog eens heel duur om er te wonen. Een belan­grijke kwest­ie, want je kan wel tegen iedereen gaan zeggen, je moet in de stad gaan wonen, maar dat is sim­pel­weg niet voor iedereen mogelijk. Ik kreeg onlangs een brief van iemand die in Kon­tich woont: ​“Mijn­heer de bouwmeester, u hebt gemakke­lijk prat­en. Ik werk in de haven en ik rij daar met mijn oude diesel naar­toe want er rijdt geen bus om 5 u ​’s mor­gens. En ik kan niet op het Eiland­je gaan wonen want dat kan ik niet betal­en.” Daar valt niets tegenin te bren­gen als we naar ons gebrekkige mobiliteitssys­teem kijken. 

Het idee achter ecolo­gie, ver­groen­ing en wonen in de stad mag er niet toe lei­den dat heel wat mensen uit de boot vallen, omdat ze andere pri­or­iteit­en hebben of niet kap­i­taalkrachtig genoeg zijn om dat nieuwe ideaal te betal­en. Het is belan­grijk om bepaalde uitdagin­gen col­lec­tief aan te pakken én dat het weer betaal­baar wordt om in de stad te wonen. 

Kun­nen we van onze strat­en weer ont­moet­ingsruimte mak­en i.p.v. doorvoerruimte? 

Dat moet zek­er een ambitie zijn. We hebben met team Vlaamse bouwmeester een pro­jec­to­proep afges­loten rond leef­bu­urten. 14 gemeen­ten dien­den een project in, waaruit we er 7 selecteren. De ges­e­lecteerde gemeen­ten die van plan zijn om een stuk open­baar domein her­aan te leggen, kri­j­gen dan ste­un van experts op het vlak van par­tic­i­patie, mobiliteit, water­huishoud­ing, land­schap, enz. Alle­maal om de leefk­waliteit naar een niveau hoger te tillen. En daarmee bedoel ik een her­aan­leg die ten dien­ste staat van ont­moet­ing en gebruik, dus groen­er en met min­der ver­keer. Met piloot­pro­jecten creëert ons team voor­beelden voor andere gemeen­ten zodat die op hun beurt nieuwe mogelijkhe­den zien om de func­tie van de open­bare ruimte te her­denken, haar kwaliteitsvoller en weer mensvrien­delijk te maken. 

En wat is de rol van par­tic­i­patie hierin? 

Goede par­tic­i­patie is die waarin je iedereen van bij het begin betrekt bij het ruimtelijk vraagstuk: wat willen we bereiken met deze plek, hoe mak­en we haar beter? Er is heel veel lokale ken­nis waar je als ontwer­p­er geen weet van hebt. Betrek je bewon­ers, dan neem je ze mee in het debat en zorg je automa­tisch voor draagvlak. Dan bek­ijken ze de oplossin­gen vaak al anders. Uitein­delijk is het dan gemakke­lijk­er om de defin­i­tieve keuzes te com­mu­niceren op basis van de uit­gangspun­ten waar iedereen mee over nagedacht heeft. Dankz­ij par­tic­i­patie kan je mensen lat­en inzien dat er gren­zen zijn en dat de mogelijkhe­den niet ein­de­loos zijn. Soms zie je (bv. Het Steen in Antwer­pen) dat mensen fer­vent tegen iets zijn. Ze gaan er dan nogal gemakke­lijk vanu­it dat iedereen tegen is, of dat iedereen een bepaald ontwerp lelijk vin­dt. Schakel je daar­ente­gen par­tic­i­patie in, dan wordt het snel duidelijk dat het alle­maal veel com­plex­er en min­der zwart-wit is. 

Niet iedereen zal alti­jd mee zijn of het eens zijn, maar de kans op een bred­er draagvlak is wel vele malen grot­er dan wan­neer je het zon­der par­tic­i­patie doet. 

Par­tic­i­patie werkt ook dubbel. Enerz­i­jds geef je iemand het gevoel dat je reken­ing houdt met zijn bezorgdhe­den. Anderz­i­jds werkt het op het feit dat deel­ne­mers besef­fen dat niet iedereen dezelfde pri­or­iteit­en heeft en dat je op zoek moet naar een com­pro­mis of grote gemene del­er. Mensen mogen niet het gevoel kri­j­gen dat ze te laat betrokken wor­den. Wie bv. in een straat woont waar je voor je deur kan park­eren, geni­et daar al jaren­lang een reëel voordeel. Als dan iemand zegt, ga wat verder park­eren, maar we gaan wel zor­gen dat er bomen komen, een bankje om in de zon te zit­ten of een speelveld­je. Rede­neer jij miss­chien wel: daar heb ik nu geen nood aan. Maar wan­neer het al een paar jaar is uit­gevo­erd, dan merk je wel het voordeel van die veran­der­ing: een lev­endi­gere straat, meer con­tact met je buren, schaduw­plekken … Ik hoor vaak van mensen die bij zo’n veran­der­ingstra­jecten of par­tic­i­patie zijn betrokken, dat de opposi­tie wegebt na ver­loop van tijd. Proe­fop­stellin­gen zijn dus een ide­ale manier om mensen anders naar hun buurt te lat­en kijken. 

Hoe zetten we de bocht in van indi­vidueel naar meer collectief? 

Prob­le­men die met leef­baarheid, mobiliteit of kli­maat ver­band houden, zijn vaak gelinkt aan de indi­vid­u­aliteit in onze maatschap­pij. Dat zijn alle­maal prob­le­men die je op het niveau van de gemeen­schap veel effi­ciën­ter kunt oplossen. Dus op de schaal van een buurt of wijk. En dan moet je vast­stellen dat we hier­voor in Bel­gië geen struc­tu­ur hebben, want iedereen zit op zijn eigen gebied­je, zijn eigen kav­el met zijn eigen gren­zen. We moeten drin­gend begin­nen nadenken hoe we dat patroon van indi­vid­u­aliteit kun­nen door­breken. We moeten besef­fen dat er ook zoi­ets is als een col­lec­tief, en dat we niet alles op ons een­t­je moeten oplossen of rege­len. Het gemeen­schap­pelijke niveau mag gerust weer wat meer aan­dacht en gewicht krijgen. 

Met het project Kli­maatwijken bek­ijken we met ons team con­creet hoe we bv. tuin­wijken uit de jaren 60 – 70 als een geheel kun­nen ver­du­urza­men op ver­schil­lende vlakken.

Ik zie gelukkig genoeg opstap­jes naar meer col­lec­tiviteit: wonin­gen niet meer indi­vidueel ver­war­men maar in groep. Kijk naar het fenomeen van de groep­saankopen die aan­to­nen dat het col­lec­tief ook economisch meer kracht heeft. Of door com­pacter te bouwen meer plaats over te houden voor een gedeelde tuin. Dat is een ten­dens die je nu al ziet bij grotere bouw­pro­jecten. Met het project Kli­maatwijken bek­ijken we met ons team con­creet hoe we bv. tuin­wijken uit de jaren 60 – 70 als een geheel kun­nen ver­du­urza­men op ver­schil­lende vlakken. 

Wat kun­nen we doen om col­lec­tiviteit te lat­en doorbreken? 

Ik denk dat er bij de over­heid wat schroom is, dat ze niet goed weten hoe dat in heel hun belei­d­spi­ramide past. Daar komt nog bij dat er in Vlaan­deren juridis­che hin­dernissen zijn om op een goede manier een coöper­atieve op te richt­en. Daar heeft de over­heid nog wel wat werk om dat goed te kri­j­gen. Wan­neer je mensen bewust in zo’n pub­liek trans­for­mati­etra­ject betrekt, denk ik dat je ver kan ger­ak­en. Zo is er onder andere een nieuwe open oproep in Genk waar ver­oud­erde sociale won­ing­bouw een nieuw mas­ter­plan nodig heeft. Een antropoloog heeft daar een uit­ge­breid vooron­der­zoek gedaan. Heel wat buurt­be­won­ers hebben zo mee kun­nen nadenken over wat er nodig is in hun wijk om mensen beter met elka­ar te verbinden. Wan­neer zo’n ruimtelijk én soci­aal vraagstuk in één adem wordt gesteld, denk ik dat er veel mogelijk is om samen te werken aan ste­den, buurten en strat­en op mensenmaat.